Deskowania, najczęstsze błędy przy ich doborze

Elementy żelbetowe odgrywają ważną rolę w kreowaniu polskiej infrastruktury. Zakres ich występowania jest niezwykle szeroki (fot. 1). Można je spotkać niemal w każdej dziedzinie budownictwa – rozpoczynając od fundamentów, płyt fundamentowych, poprzez różnorakie elementy konstrukcyjne:

– pionowe, np. słupy, ściany, filary, pylony;

– poziome, np. stropy, belki, ustroje nośne obiektów mostowych,

a kończąc na efektownych akcentach architektonicznych, takich jak fontanny czy pomniki. Kształt elementów żelbetowych nie tylko wynika z ich funkcji konstrukcyjnych, lecz także coraz częściej z oryginalnych pomysłów architektów. Podstawową rolą deskowań w procesie budowlanym jest nadanie kształtu tymże elementom w taki sposób, aby uzyskać oczekiwany efekt i aby czas poświęcony na ich obsługę nie stanowił ścieżki krytycznej dla harmonogramu danej realizacji.

Podejmując temat najczęstszych błędów przy doborze deskowań, należy rozpatrywać sferę organizacyjną oraz sferę techniczną.

Fot. 1. Faza realizacyjna elementów żelbetowych konstrukcji Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie

Najczęstsze błędy przy doborze deskowań w sferze organizacyjnej

Obserwując kierunek rozwoju polskiego rynku budowlanego na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat, można zauważyć, że współczesny typowy model organizacji budowy ograniczył rolę doświadczonego majstra budowlanego w zakresie decyzyjności i funkcji kierowniczych. Uprawnienia te zostały przesunięte na młode pokolenie inżynierów, którzy zaczęli pełnić funkcję kierownicze na stanowiskach inżynierów budowy. Sytuacja ta wynika z zanikania na rynku pracy średniej kadry kierowniczej sektora budownictwa – absolwentów techników budowlanych. W linii prostej ma to przełożenie na zwiększenie prawdopodobieństwa podejmowania błędnych decyzji przy doborze deskowań. Majstrowie budowlani, mający najwięcej do powiedzenia w zakresie praktycznego doboru ilości deskowań i podziału na optymalne etapy robocze pod kątem liczby ekip, dostępnych żurawi, z wyżej wymienionych względów mają coraz mniej do powiedzenia. Inżynierowie budowy często nieposiadający jeszcze wystarczającego doświadczenia nie mają decyzyjnego głosu w zakresie doboru deskowań. Decyzja podejmowana jest na szczeblu kierownika budowy lub dyrektora kontraktu i w znacznej mierze podejmowana przez pryzmat ekonomiczny, a nie praktyczny. W wielu przypadkach wynikiem tego jest sprowadzanie za dużej ilości deskowań na budowę, nieoptymalne ich wykorzystanie pod względem rotacji w procesie budowlanym, co skutkuje często zaleganiem deskowań na budowie i większym prawdopodobieństwem ich uszkodzenia. Kolejną kwestią jest podejmowanie decyzji w zakresie, kto ma wykonać deskowania elementów żelbetowych o skomplikowanych kształtach. Pomimo dostępności nowoczesnych narzędzi podręcznych najczęściej wykonanie takich deskowań na budowie jest nieefektywne, a nawet niemożliwe. Profesjonalni dostawcy deskowań są w stanie wykonać i dostarczyć na budowę sprefabrykowane, gotowe do użycia jednostki deskowań. Podejmowanie nietrafnych decyzji w tym zakresie może skutkować opóźnieniami w realizacji i nieuzyskaniem oczekiwanego rezultatu pod względem jakości uzyskanej powierzchni.

Fot. 2. Lekkie, ręczne przestawiane deskowania ramowe zapewniają optymalną realizację ław i fundamentów o skomplikowanych kształtach

Niebezpiecznym zjawiskiem występującym przy doborze deskowań jest oszczędność na osprzęcie bhp ze względów ekonomicznych.Jest to poważny błąd, a oszczędności wynikające z takiego podejścia mogą okazać się niezwykle złudne w przypadku wystąpienia wypadku przy pracy.

Kolejną kwestią, na którą trzeba zwrócić uwagę, jest sprawa potencjalnych nieporozumień w zakresie betonu architektonicznego – zwanego również betonem licowym. Przy występowaniu w kontrakcie elementów żelbetowych o wyeksponowanych powierzchniach betonu częstym błędem jest rozbieżność w założeniach wykonawcy i oczekiwaniach zamawiającego. Wykonawca w ofercie bagatelizuje powagę zadania, często przyjmując, że jakoś to będzie. W rzeczywistości elementy wykonywane w betonie licowym wymagają kilkukrotnie większych nakładów niż w przypadku elementów bez takich wymagań. Podstawową przyczyną nieporozumień jest brak występowania w Polsce jednoznacznej klasyfikacji jakości powierzchni betonu. W odniesieniu do deskowań ma to przełożenie również na kilkukrotną różnicę w zakresie kosztów. Deskowania do wysokiej klasy betonu licowego są wykonywane indywidualnie jako sprefabrykowane jednostki deskowania dźwigarowego o poszyciu ze sklejki wysokiej jakości. Ma to zupełnie inne przełożenie cenowe w porównaniu z typowym deskowaniem ramowym, często standardowo przyjmowanym do wyceny. W większości budów z elementami z betonu licowego ta sprawa staje się kością niezgody między wykonawcą i zamawiającym, co niestety wynika ze zbagatelizowania przez wykonawcę kwestii sposobu uzyskania jakości powierzchni betonu. Niektórzy zamawiający wprowadzają w polskich specyfikacjach technicznych niemieckie klasy betonu licowego SB 1–SB 4 wg DBV. Klasyfikacja ta niezwykle dokładnie określa wymogi dotyczące jakości betonu licowego danej klasy. Kolejnym praktycznym sposobem określenia oczekiwanej jakości powierzchni betonu jest wykonanie próbnego betonowania fragmentu elementu żelbetowego o wysokości takiej samej jak element docelowy.

Poniżej przedstawiono w syntetyczny sposób najczęstsze błędy przy doborze deskowań w strefie organizacyjnej:

– odsunięcie decyzyjności w zakresie doboru deskowań od osób bezpośrednio związanych z produkcją budowlaną;

– dobór deskowań wyłącznie przez pryzmat ekonomiczny;

– nieoptymalny dobór ilości deskowań w odniesieniu do danego zadania budowlanego (najczęściej za duża ilość deskowań);

– nieadekwatne do możliwości wykonywanie deskowań o skomplikowanych kształtach na budowie;

– niebezpieczna oszczędność na osprzęcie bhp do deskowań;

– zbagatelizowanie kwestii wykonania elementów z betonu licowego między innymi przez założenie w ofercie typowych deskowań ramowych zamiast indywidualnie wykonywanych deskowań dźwigarowych z poszyciem ze sklejki o wysokiej jakości.

Fot. 3. Obiekty wykonywane z wysokiej klasy betonu licowego stawiają duże wymagania podczas ich realizacji wszystkim uczestnikom procesu budowlanego

Najczęstsze błędy przy doborze deskowań w sferze technicznej

Coraz większe wymagania dotyczące jakości konstrukcji żelbetowych oraz ciągły postęp w budownictwie stwarzają potrzebę stosowania nowoczes­nych rozwiązań w zakresie deskowań. Dostawcy deskowań oferują technologię gwarantującą uniwersalność form i dobrą jakość betonu. Paleta dostępnych na rynku deskowań jest coraz szersza i przy ich doborze siłą rzeczy mogą wkraść się błędy.

Fot. 4. Deskowanie słupów, przemieszczane jednym ruchem żurawia, znacznie redukuje nakłady robocze związane z ich obsługą

Deskowania do fundamentów

Przy realizacji fundamentów najczęściej stosowane są deskowania ramowe stalowe o parametrach dopuszczających nieco mniejsze parcie mieszanki betonowej niż w przypadku deskowań ściennych (ok. 40 kN/m²). Ich ciężar jest niewielki i umożliwia ręczne przestawianie deskowań (fot. 2). Błędem przy doborze deskowań do realizacji fundamentów jest stosowanie mocniejszych, a przez to cięższych systemów deskowań, w miejscach gdzie żuraw budowlany nie jest dostępny. Dość często spotykanym błędem podczas betonowania fundamentów jest brak zabezpieczenia deskowań przed podnoszeniem, w przypadku kiedy nie są stosowane ściągi, a deskowanie jest wypierane za pomocą ukośnych zastrzałów. Do wykonania fundamentów o większych gabarytach, np. płyt fundamentowych, są stosowane deskowania ramowe o wyższej nośności, gdzie dopuszczalne parcie mieszanki betonowej wynosi ok. 60–80 kN/m². Warunkiem wykorzystania takich deskowań jest dostępność żurawia budowlanego do przemieszczania elementów deskowań.

Fot. 5. Optymalnie dobrane stoły stropowe przemieszczane w obrębie jednej kondygnacji za pomocą wózka transportowego

Deskowania do ścian

Przy realizacji ścian stosowane są deskowania ramowe i dźwigarowe. Deskowania ramowe są zaprojektowane na parcie mieszanki betonowej 60–80 kN/m² i są najczęściej stosowane w przypadku realizacji ścian o normalnych wymaganiach dotyczących jakości powierzchni betonu. W tym przypadku deskowania przemieszczane są za pomocą żurawia. Błędem przy doborze deskowań do ścian jest wybór deskowań o dużej liczbie systemowych elementów łączących, które znacznie zwiększają pracochłonność, a co za tym idzie wyznaczają ścieżkę krytyczną dla czasu realizacji danego etapu roboczego. Ponadto często na budowach można spotkać sytuacje, że cieśle stosują więcej łączników elementów deskowań, niż przewiduje system, co niepotrzebnie zwiększa czas potrzebny do obsługi deskowań.

Przy doborze deskowań należy zwrócić uwagę, czy oferowany system ma dostępny osprzęt bhp w postaci pomostów roboczych, stanowiących niezbędny element zwiększający bezpieczeństwo podczas wykonywania robót budowlanych związanych z deskowaniami. Przy krótkich odcinkach betonowanych ścian o większej wysokości i stosowaniu deskowań o mniejszej nośności na parcie mieszanki betonowej (rzędu 60 kN/m²) może dochodzić do nadmiernych odkształceń deskowań ze względu na szybki przyrost parcia mieszanki betonowej. Wykonawcy w takich przypadkach nieraz mają obiekcje i uwagi co do jakości deskowań, ale niestety, odkształcenia wynikają z doboru deskowań o niewystarczającej nośności na parcie mieszanki betonowej.

Deskowania ścienne dźwigarowe wykonuje się głównie jako indywidualnie projektowane, sprefabrykowane jednostki deskowań do konkretnych obiektów. Składają się one z rygli stalowych, dźwigarów drewnianych oraz poszycia ze sklejki. Ich nośność na parcie mieszanki betonowej wynosi 30–80 kN/m². Wybór deskowań ściennych dźwigarowych musi być uzasadniony ekonomicznie ze względu na wystarczającą krotność zastosowania, gdyż w przeciwieństwie do deskowań ściennych ramowych deskowania ścienne dźwigarowe zazwyczaj podlegają wstępnemu montażowi w zakładzie montażowym dostawcy deskowań, co z reguły stanowi płatną usługę. Stąd też nieraz może pojawić się błąd przy doborze deskowań dźwigarowych wynikający z niedoszacowania rachunku ekonomicznego – koszt dzierżawy deskowań dźwigarowych jest mniejszy niż deskowań ramowych, ale uwzględnić trzeba koszt wstępnego montażu, tzw. pierwomontażu. Ze względu na pewną dowolność w projektowaniu rozkładu ściągów i styków poszycia deskowania dźwigarowe szczególnie nadają się do realizacji ścian o podwyższonej jakości powierzchni betonu. Wynika to stąd, że dla obiektów realizowanych w taki sposób układ styków płyt poszycia oraz rozmieszczenie otworów po ściągach są często określone przez architekta.

W przypadku betonu licowego (fot. 3) podstawowym błędem przy doborze deskowań jest niedoszacowanie wartości deskowań oraz poszycia ze sklejki wysokiej jakości. Przy wysokiej klasie powierzchni betonu krotność ponownego stosowania poszycia ze sklejki jest znacznie niższa niż w przypadku realizacji elementów o normalnych wymaganiach. Ta kwestia jest często bagatelizowana przez wykonawcę, co niestety w fazie realizacji odbija się niekorzystnie pod względem ekonomicznym.

Do wykonywania ścian łukowych używane są np. systemy na bazie dźwigarów drewnianych (umożliwiają wznoszenie ścian od promienia minimum 1,0 m). Stosuje się je często przy rea­lizacji zbiorników. Kwestią niezwykle istotną okazuje się wówczas sprawa szczelności przejść po ściągach. Błędem występującym w takiej sytuacji jest dobór niewłaściwego systemu uszczelnień lub stosowanie własnego, improwizowanego rozwiązania w tym zakresie. Późniejsze doszczelnianie zbiornika w miejscach przejść po ściągach jest sprawą bardzo kosztowną, warto więc dobrać właściwy system uszczelnień w fazie doboru deskowań.

Deskowania do słupów

Do wykonania słupów okrągłych stosowane są formy stalowe okrągłe, deskowania ramowe lub dźwigarowe z wypełnieniem formującym kształt słupa lub jednorazowe formy kartonowe. W przypadku słupów o przekroju prostokątnym ich realizacja następuje głównie w deskowaniach ramowych lub dźwigarowych. Wytrzymałość deskowań na parcie mieszanki betonowej jest wyższa niż w przypadku ścian i dochodzi nawet do 150 kN/m². Błędem przy doborze deskowań do słupów może być dobór zbyt słabego deskowania przy wysokich słupach, co może skutkować nadmiernymi odkształceniami, a w skrajnych przypadkach rozszczelnieniem deskowań. Jest to wynikiem występowania podczas betonowania wysokich słupów o stosunkowo niewielkim przekroju bardzo szybkiego przyrostu parcia mieszanki betonowej i ogromnego obciążenia deskowania. Należy to przewidzieć podczas doboru systemu deskowań, gdyż zazwyczaj wytrzymałość na parcie mieszanki betonowej zwiększa się wraz z ceną deskowań. Tę kwestię najprościej określić w fazie założeń projektowych do projektu technologicznego deskowań poprzez określenie realnej wartości parcia mieszanki betonowej. Kolejnym potencjalnym błędem przy doborze deskowań do słupów jest dobór systemów, które wymagają długiego czasu rozdeskowania i zadeskowania. Ten czynnik użytkowy powinien być szczegółowo rozpoznany przy wyborze systemu, ponieważ może mieć wpływ na spowolnienie procesu produkcji budowlanej, szczególnie przy dużej liczbie słupów do zabetonowania. Współcześni producenci deskowań oferują systemy deskowań przenoszone jednym ruchem żurawia na kolejny etap roboczy, co minimalizuje nakłady robocze potrzebne do ich obsługi (fot.  4).

Deskowania do stropów

Deskowania stropowe to najczęściej deskowania dźwigarowe i deskowania aluminiowe. Najbardziej rozpowszechnione są deskowania dźwigarowe wykonywane na zasadzie rusztu składającego się z dwóch poziomów dźwigarów – podsklejkowych, zwanych również rozdzielczymi, oraz głównych. Dźwigary główne podpierane są na podporach najczęściej za pomocą głowic krzyżowych. Wariantem dźwigarowego deskowania stropowego są stoły stropowe na bazie dźwigarów drewnianych, scalonych w duże jednostki przestawne. Stosuje się wówczas specjalne rodzaje głowic zapewniających stosunkowo sztywne zamocowanie podpór do rusztu noś-
nego i jednocześnie umożliwiających składanie lub demontaż podpór na czas transportu. Deskowania aluminiowe wykonane są z paneli o określonych wymiarach, ustawianych na aluminiowych dźwigarach lub bezpośrednio na głowicach. Założeniem technologicznym przy tego typu systemach jest możliwość wcześniejszego demontażu paneli przy pozostawionych podporach, co znacznie zwiększa tempo realizacji budowy. Podstawowym błędem przy doborze deskowań stropowych jest stosowanie nieodpowiednich typów deskowań stropowych do danej geometrii i typu obiektu. Deskowania stropowe dźwigarowe stosuje się przy niewielkich powierzchniach pomieszczeń, w przypadku dużej zmienności kształtów poszczególnych rzutów kondygnacji oraz ogólnie przy niewielkiej powtarzalności etapów roboczych. Ich zaletami są uniwersalność dopasowania oraz niższy koszt dzierżawy, ich wadą jest pracochłonność. W przypadku występowania dużych powierzchni, niekoniecznie o powtarzalnych kształtach, celowy staje się wybór deskowań stropowych aluminiowych. Można szybko dokonywać ich montażu i demontażu. Zaawansowane systemy deskowań stropowych aluminiowych z głowicami opadowymi umożliwiają wcześniejsze rozdeskowanie i rotację deskowań. Sprawdzają się one doskonale przy realizacji budynków wysokich, szczególnie przy zabezpieczeniu krawędzi budynku przed działaniem wiatru poprzez osłony zabezpieczające. W przypadku stropów o dużej powierzchni i powtarzalności występujących modułów wymiarowych układu konstrukcyjnego obiektu optymalną metodą jest stosowanie stołów stropowych (fot. 5). Można je stosować również dla obiektów wielokondygnacyjnych, jednak nie zaleca się ich używania do budynków wysokich. Łatwiej je przemieszczać w poziomie – za pomocą specjalnych urządzeń transportowych – niż w pionie, między kondygnacjami, szczególnie przy występowaniu znacznych obciążeń wiatrem na dużej wysokości powyżej poziomu terenu. Błędny dobór systemu deskowań stropowych do danego obiektu może mieć bezpośredni wpływ na obniżenie tempa realizacji robót, dlatego należy bacznie zwracać uwagę na tę kwestię już w fazie ofertowania.

W celu usystematyzowania informacji poniżej przedstawiono najczęstsze błędy przy doborze deskowań w sferze technicznej:

– wybór za ciężkich elementów deskowań fundamentów w miejscach, gdzie nie jest dostępny żuraw budowlany;

– brak zabezpieczenia deskowań fundamentów przed podniesieniem;

– wybór systemów deskowań ściennych o dużej liczbie elementów łączących zwiększających pracochłonność;

– stosowanie, na wszelki wypadek, większej liczby łączników elementów deskowań ściennych niż wymagane systemowo;

– stosowanie systemów deskowań ściennych bez osprzętu bhp;

– wybór mniej sztywnych deskowań ściennych w miejscach, gdzie występuje szybki przyrost parcia mieszanki betonowej, np. etapów roboczych w postaci krótkich odcinków ścian;

– nieuzasadnione ekonomicznie stosowanie ściennych deskowań dźwigarowych, a nie ramowych w przypadku niewielkiej krotności zastosowania;

– niedoszacowanie wartości dźwigarowych deskowań ściennych oraz poszycia ze sklejki wysokiej jakości w przypadku betonu licowego wysokiej klasy;

– wybór niewłaściwego systemu uszczelnień do przejść po ściągach podczas realizacji zbiorników;

– wybór systemu deskowań słupów nieadekwatnego do tempa przyrostu parcia mieszanki betonowej;

– wybór systemu o znacznej pracochłonności przy zadeskowaniu i rozdeskowaniu;

– stosowanie nieodpowiednich typów deskowań stropowych do danej geometrii i typu obiektu.

Podsumowanie

Dostępność oraz wielorakość systemów deskowań na rynku polskim stawia przed wykonawcą niełatwe zadanie doboru optymalnego systemu deskowań do danego zadania budowlanego. W wielu przypadkach decyzyjny wpływ na ten wybór mają czynniki ekonomiczne, a nie praktyczne. Powyższy artykuł w sposób syntetyczny przedstawia aspekty, o których należy wiedzieć, podejmując decyzję o wyborze deskowań, patrząc z praktycznego punktu widzenia, ponieważ dobór efektywnych systemów deskowań przekłada się korzystnie na końcowy efekt ekonomiczny przedsięwzięcia budowlanego.

dr inż. Piotr Ignatowski

główny projektant, PERI Polska Sp. z o.o.

Zdjęcia: Archiwum PERI