Obiekty budowlane na terenach górniczych

W kilku rejonach kraju wy­stępują złoża kopalin uży­tecznych, które są przed­miotem podziemnej eksploatacji górniczej. Eksploatacja narusza nadległy górotwór i inicjuje powolny ruch mas skalnych i gruntu w kierun­ku wyrobiska. Na powierzchni wpływ eksploatacji przejawia się w postaci nierównomiernych obniżeń, zróżni­cowanych przemieszczeń oraz złożo­nych deformacji terenu.

Proces przeobrażeń powierzchni prze­biega niejednostajnie, najintensywniej, gdy teren znajduje się w zasięgu głów­nych wpływów eksploatacji górniczej. Wpływy eksploatacji kolejnych ścian, pól lub pokładów (jak to ma miej­sce w przypadku eksploatacji złóż węgla kamiennego) nakładają się. Ob­niżenia terenu su­mują się. Mogą też (lecz nie muszą) sumować się przemieszczenia oraz deformacje terenu. Deformacje tere­nu mają zazwyczaj charakter ciągły, ale w przypadku wielokrotnych wpły­wów mogą też wystąpić deformacje nieciągłe. Eksploatacja górnicza może wywoływać wstrząsy górotworu oraz

być przyczyną zmiany stosunków wod­nych. W szczególnych przypadkach może również powodować reaktywa­cję starych, płytkich, niepodsadzonych wyrobisk górniczych.

Eksploatacja górnicza wpływa ne­gatywnie na zagospodarowanie po­wierzchni i infrastrukturę technicz­ną. Obiekty budowlane, które znajdą się w zasięgu tych wpływów, obniżają i przemieszczają się nierównomiernie wraz z gruntem. Wskutek deformacji terenu obiekty mało odkształcalne do­znają działania dodatkowych obciążeń, a obiekty odkształcalne – złożonych odkształceń. Wszystkie obiekty mogą doznawać krótkotrwałych obciążeń spowodowanych drganiami podłoża i być narażone na niekorzystne zmiany poziomu zwierciadła wód gruntowych. Aby obiekty budowlane na terenach górniczych mogły być bezpiecznie i w miarę normalnie użytkowane, mu­szą być odpowiednio przystosowane do przewidywanych wpływów.

– W przypadku obiektów istniejących możliwości ich przystosowania są ograniczone, sprowadzają się zazwyczaj do ochrony przed nad­miernymi uszkodzeniami. Ochrona polega najczęściej na wzmocnieniu konstrukcji oraz ewentualnym po­dziale obiektu na segmenty.

– W przypadku nowych obiektów przy­stosowanie do przewidywanych wpływów eksploatacji górniczej może polegać na odpowiednim usy­tuowaniu obiektu w obrębie parceli, doborze wielkości i kształtu obiektu, podziale większych lub wydłużonych obiektów na segmenty z zapewnie­niem możliwości ich wzajemnego zbliżania się i oddalania, doborze odpo­wiednich ma­teriałów kon­strukcyjnych i schematów statycznych, wzmocnieniu lub upodatnieniu konstrukcji (jeśli jest to możliwe ze względów użytkowych) oraz na założeniu wymaganej izolacji przeciwwilgociowej.

Skuteczność wszystkich wymienio­nych zabiegów jest uwarunkowana znajomością przewidywanych wpływów eksploatacji górniczej na po­wierzchnię.

Określenie prze­widywanych wpływów eksplo­atacji górniczej na powierzchnię następuje w pro­jekcie zagospo­darowania złoża (PZZ) [8], który przedsiębiorca górni­czy przedkłada w Ministerstwie Śro­dowiska w celu uzyskania koncesji na prowadzenie eksploatacji oraz w pla­nie lub w planach ruchu, które ten przedsiębiorca przedkłada we wła­ściwym okręgowym urzędzie górni­czym (OUG) w celu uzyskania zgody na prowadzenie eksploatacji. Projekt zagospodarowania złoża określa ob­szar górniczy, na którym przedsię­biorca będzie prowadził eksploatację, oraz teren górniczy, który może być poddawany wpływom eksploatacji górniczej w całym okresie obowiązy­wania koncesji. Przewidywane wpływy eksploatacji górniczej są zapisywane w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz w miejscowych planach zagospo­darowania przestrzennego gminy [7]. Najistotniejsze dla obiektów budowla­nych są ciągłe deformacje terenu. Inten­sywność tych deformacji charakteryzują następujące wskaźniki [2], [4], [5]:

– maksymalne nachylenie terenu T_max [mm/m],

– minimalny promień krzywizn terenu (wypukłej lub wklęsłej) R_min [km],

– ekstremalne poziome odkształcenie gruntu ε_extr [mm/m].

Wskaźniki te wyznacza się kompute­rowo dla rozpoznanych warunków za­legania złoża i zaplanowanej (zdefinio­wanej) eksploatacji górniczej.

W praktyce intensywność ciągłych de­formacji terenu określa się kategorią terenu górniczego [2], [4], [5]. Teren zalicza się do odpowiedniej kategorii na podstawie najniekorzystniejszych wartości wymienionych wskaźników deformacji, zestawionych w poniższej tabeli.

Wyniki obliczeń przedstawia się graficz­nie w postaci mapy zasięgu poszcze­gólnych kategorii terenu górniczego, które wystąpią w trakcie prowadzenia zaplanowanej eksploatacji górniczej, na tle mapy izolinii obniżeń terenu, które wystąpią po wybraniu dostatecznie dużego fragmentu pokładu lub złoża. Podział terenów górniczych na kategorie jest umowny. Został wprowadzony w latach 50. ubiegłego wieku jako uogólnio­na miara inten­sywności deformacji terenu powo­dowanych eksploatacją złóż węgla kamiennego [2], [4]. Jest stosowany w pracach planistycznych oraz przy ocenie odporności istniejących obiek­tów budowlanych na wpływy eksplo­atacji górniczej, także w przypadku terenów górniczych innych kopalin użytecznych.

Ochrona istniejących obiektów budowlanych

Zakłady górnicze są zobowiązane za­równo do ochrony złoża, jak i ochrony środowiska, w tym obiektów budowla­nych [7]. Tak planują eksploatację, aby jej negatywne wpływy na powierzchnię były jak najmniejsze. Przed podjęciem eksploatacji przeprowadzają inwenta­ryzację zagospodarowania i sieci infra­struktury, analizują stan techniczny obiektów budowlanych oraz oceniają (szacują) ich odporność na przewi­dywane wpływy. W ocenie odporno­ści obiektów wykorzystują rezerwy nośności konstrukcji. Kategorię od­porności wolno stojących budynków murowanych szacują najczęściej me­todą punktową: badają wybrane cechy obiektu, jego konstrukcji i podłoża, su­mują liczbę punktów przypisanych tym cechom i porównują ją z ustaloną w ta­beli kwalifikacyjnej liczbą punktów przypisanych poszczególnym kategoriom odporności [1]. Kategorię odporności pozostałych obiektów budowlanych, w tym sieci infrastruktury, ustalają indywidualnie, korzystając z pomocy specjalistów mających doświadcze­nie w zakresie budownictwa na tere­nach górniczych. Obiekty budowlane o ustalonej kategorii odporności niż­szej od kategorii terenu górniczego, przewidywanej w planie ruchu zakładu górniczego, kwa­lifikowane są do profilaktyczne­go wzmocnienia (czasem połączo­nego z podziałem na segmenty) lub prowadzenia wnikliwej obserwa­cji w trakcie ujawniania się wpływów eksploatacji górniczej na powierzch­ni i usuwania uszkodzeń w miarę ich powstawania. Podobnie zakłady gór­nicze postępują w przypadku wstrzą­sów górniczych. Po przejściu fron­tu eksploatacji pod obiektem lub po wystąpieniu większych wstrząsów górniczych, a także przed przystąpie­niem do opracowania kolejnego planu ruchu dokonują przeglądu obiektów, a te obiekty, które doznały uszko­dzeń, sukcesywnie naprawiają. Za­kłady górnicze organizują te działania we własnym zakresie. Organy nadzo­ru budowlanego włączają się dopiero w przypadku wystąpienia katastrofy budowlanej.

Celem działań zakładów górniczych jest utrzymanie dotychczasowego przeznaczenia terenu i sposobu wyko­rzystania nieruchomości zapisanych

w studiach uwarunkowań oraz w miej­scowych planach zagospodarowania przestrzennego, a w odniesieniu do obiektów budowlanych – zapewnienie bezpieczeństwa powszechnego. Do­puszcza się występowanie niewielkich uszkodzeń obiektów (także elemen­tów konstrukcyjnych), takich, które nie spowodują pogorszenia ich wa­lorów użytkowych i będą możliwe do usunięcia w ramach remontów bieżą­cych [2], [5].

Uszkodzenia istniejących obiektów usuwane są z opóźnieniem. Mikrouszkodzeń konstrukcji się nie naprawia. Niewielkich odkształceń i wychyleń obiektów z pionu (także niekorzyst­nych zmian spadków sieci grawitacyj­nych) się nie koryguje. Uszkodzonych i zdeformowanych obiektów na ogół nie udaje się już przywrócić do stanu poprzedniego. W efekcie wielokrot­nych wpływów eksploatacji górniczej dochodzi do przyspieszonej dekapita­lizacji zabudowy i zagospodarowania terenu.

W świetle ustawy [8] właściciel lub użytkownik obiektu usytuowanego na terenie górniczym nie może się sprze­ciwić zagrożeniom spowodowanym ruchem zakładu górniczego. Może tyl­ko żądać naprawienia szkody albo do­starczenia obiektu/lokalu tego samego rodzaju. Ustawa [7] ujmuje tę sprawę inaczej: jeśli korzystanie z nierucho­mości w sposób zgodny z dotychcza­sowym przeznaczeniem jest niemożli­we lub istotnie ograniczone, właściciel lub użytkownik może żądać odszkodo­wania za szkodę lub wykupienia nieru­chomości albo też dostarczenia nieru­chomości zamiennej.

Tab. Kategorie terenu górniczego

Przystosowanie nowych obiektów budowlanych

Nowe obiekty budowlane oraz prze­budowy, nadbudowy i rozbudowy obiektów istniejących na terenach górniczych realizuje się na zasadach ogólnych obowiązujących w budownic­twie. Wymagane jest spełnienie do­datkowych warunków zawartych w de­cyzji organu administracji terenowej o warunkach zabudowy lub w decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicz­nego, uzgodnionej z właściwym tere­nowo organem nadzoru górniczego. Uzgodnienie ma formę postanowienia w sprawie warunków górniczych dla zamierzenia inwestycyjnego dołącza­nego do decyzji. W postanowieniu tym OUG podaje (ustala) kategorię terenu górniczego, okre­śla maksymalną wartość przy­spieszenia drgań podłoża oraz odnosi się do zmiany stosun­ków wodnych. Do postanowienia OUG dołączana jest zwykle opinia zakładu górniczego prowadzącego eksplo­atację w danym rejonie, która uściśla o uzupełnia te ustalenia. Opinia podaje m.in. ekstremalne wartości wskaźni­ków deformacji terenu. W przypadku gdy gmina posiada miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, warunki górnicze są ustalone w tym planie. Do decyzji, w miejsce posta­nowienia OUG i opinii zakładu górni­czego, dołączana jest wówczas tylko krótka informacja zakładu górnicze­go o przewidywanych wpływach eks­ploatacji górniczej, podająca aktualną kategorię terenu górniczego, wiel­kość przewidywanych obniżeń terenu oraz ekstremalne wartości wskaźni­ków deformacji terenu i przyspieszeń drgań podłoża. Dokumenty te nie po­dają czasu i krotności występowania tych wpływów.

Decyzja organu administracji te­renowej zobowiązuje inwestora do przystosowania obiektu do przewi­dywanych wpływów. Zgodnie z rozpo­rządzeniem [10] zabezpieczenie ma być odpowiednie do zagrożeń wynika­jących z prognozowanych oddziaływań górniczych, przez które rozumie się wymuszone przemieszczenia i od­kształcenia oraz drgania podłoża. Według [2] wskaźniki ciągłych defor­macji terenu mają walor obciążeń charakterystycznych. Zalicza się je do obciążeń zmiennych w części długotrwałych. Obliczeniowe warto­ści wskaźników deformacji terenu uzyskuje się, mnożąc ich wartości charakterystyczne przez częściowe współczynniki bezpieczeństwa:

– 1,3 – dla poziomych odkształceń terenu,

– 1,5 – dla nachyleń terenu (gdy wy­sokość obiektu h > 15 m),

– 1,2 – dla nachyleń terenu (dla pozo­stałych obiektów),

– 1,7 – dla krzywizn terenu.

Wstrząsy górnicze zalicza się do od­działywań wyjątkowych. Obliczeniowe wartości oddziaływań przyjmuje się równe oddziaływaniom charaktery­stycznym.

Oddziaływania górnicze wchodzą w skład zestawów obciążeń (sytuacji obliczeniowych), na których spraw­dza się konstrukcję obiektu. Siły wewnętrzne wynikające z deforma­cji gruntu wyznacza się, analizując współdziałanie konstrukcji obiektu z górniczo odkształcanym podłożem. Instrukcja [2] zaleca, aby w oblicze­niach uwzględniać podatności kon­strukcji. Siły wewnętrzne wynikające z wstrząsów górniczych i wychyleń obiektu z pionu wyznacza się według zasad powszechnie stosowanych w budownictwie.

Według zaleceń instrukcji [2] stany graniczne nośności obiektu zlokali­zowanego na terenie górniczym nie mogą być przekroczone, natomiast stany graniczne przydatności do użytkowania mogą być przekroczone przejściowo pod warunkiem zapew­nienia możliwości użytkowania obiektu zgodnie z jego przeznaczeniem, bez nadmiernej uciążliwości. Dopuszczalny okres przekroczenia stanów granicz­nych użytkowania nie jest określony. Przystosowanie obiektu do przewidywanych wpływów eksploatacji górni­czej odbywa się na koszt inwestora. Po zakończeniu budowy może on wy­stąpić do zakładu górniczego z udokumentowanym wnioskiem o zwrot kosztów zabezpieczeń [8]. Refundo­wane są tylko te koszty, które zakład górniczy uzna za uzasadnione. Spełnienie warunków górniczych sa­tysfakcjonuje zakład górniczy; nowy obiekt charakteryzuje się wymaganą odpornością na wpływy eksploatacji górniczej odpowiadającą ustalonej przez OUG kategorii terenu górnicze­go. Obiekt może doznawać niewiel­kich uszkodzeń. W następnym planie ruchu zakładu górniczego obiekt jest już traktowany jako istniejący. Może doznawać dalszych uszkodzeń (w tym także uszkodzeń konstrukcji), które będą naprawiane w ramach usuwania szkód górniczych. Jeśli korzystanie z obiektu w sposób zgodny z dotych­czasowym przeznaczeniem okaże się nadmiernie uciążliwe lub niemożliwe, właściciel lub użytkownik będzie się mógł domagać odszkodowania lub wykupienia nieruchomości albo też dostarczenia nieruchomości zamien­nej. Sytuacja ta nie satysfakcjonuje uczestników procesu budowlanego. Inwestorzy, zwłaszcza ci, którzy nie mieli dotychczas do czynienia z te­renami górniczymi, są zawiedzeni brakiem powszechnie dostępnych in­formacji o przewidywanych wpływach eksploatacji górniczej na powierzch­nię. O tym, że rozpatrywana parcela lub trasa inwestycji liniowej jest usy­tuowana na terenie górniczym, do­wiadują się dopiero z decyzji organu administracji terenowej o warunkach zabudowy lub z decyzji o lokalizacji in­westycji celu publicznego. Często nie rozumieją treści załączników dołącza­nych do postanowienia OUG. Nie zda­ją sobie sprawy z konsekwencji lokali­zacji inwestycji na terenie górniczym. Sądzą, że skoro otrzymali decyzję o warunkach zabudowy, to parcela jest przydatna do zabudowy, a obiekt zostanie tak zabezpieczony, że nie będzie doznawał żadnych uszkodzeń. Są zaskoczeni, gdy takie uszkodzenia się pojawiają. Uważają wówczas, że zostali wprowadzeni w błąd. Projektowaniem obiektów budowla­nych na terenach górniczych mogą się zajmować osoby, które posiadają odpowiednie uprawnienia budowla­ne bez ograniczeń. Ale projektanci, którzy nie mają doświadczenia w tej dziedzinie, mają problemy z zebra­niem odpowiednich informacji i ich interpretacją, z ustaleniem górni­czych danych wejściowych do pro­jektowania oraz doborem rozwiązań odpowiednich do przewidywanych wpływów. Zgodnie z instrukcją [2] przed przystąpieniem do prac projek­towych projektanci powinni otrzymać prognozę (lub ekspertyzę) wpływów eksploatacji górniczej na powierzch­nię. Jednakże, z wielu powodów, z prognozy tej rezygnują. Nawet duże i skomplikowane inwestycje na tere­nach górniczych wysokich kategorii, zagrożonych występowaniem wyso­koenergetycznych wstrząsów górni­czych, są projektowane na podstawie informacji podanych w załącznikach do decyzji o warunkach zabudowy lub w decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego (postanowieniu OUG, opi­nii geologiczno-górniczej lub informa­cji o wpływach eksploatacji górniczej). Projektanci mają dylemat: czy do ob­liczeń przyjmować podane wartości wskaźników deformacji terenu czy też wartości graniczne dla ustalonej ka­tegorii terenu górniczego. Zazwyczaj wybierają, jako bezpieczniejsze, war­tości graniczne dla ustalonej katego­rii terenu górniczego. Przyjmują, że deformacje te mogą działać w dowol­nym kierunku i czasie. Są przekonani, że wystąpią dopiero po wybudowaniu obiektu i że dotyczą całego przewidy­wanego okresu jego użytkowania. Wykonawcy (inspektorzy nadzoru, kie­rownicy budowy) często nie są świado­mi, że działają na terenie górniczym i że muszą się dostosować do warunków górniczych. Na ogół nie sprawdzają, czy teren parceli jest wystarczająco uspokojony do prowadzenia robót bu­dowlanych. Gdy teren jest górniczo czynny, mają problemy z prawidłowym wyznaczeniem obiektu w terenie, uzy­skaniem wymaganych parametrów oraz dotrzymaniem warunków technicznych wykonania robót.

Właściciele lub użytkownicy obiektów są narażeni na uciążliwości i ograni­czenia w użytkowaniu obiektów zwią­zane z usuwaniem uszkodzeń. O prze­widywanych wpływach eksploatacji górniczej nie są uprzedzani. Dowiadu­ją się o nich po fakcie.

Konkluzje

Z przedstawionej analizy wynika, że obiekty budowlane usytuowane na terenach górniczych nie są właściwie chronione przed wpływami eksploata­cji górniczej. Świadczą o tym ciągle liczniejsze niż na terenach niegórniczych uszkodzenia obiektów oraz ich nadmierne odkształcenia, przemiesz­czenia i wychylenia z pionu. Oznacza to, że obowiązujące przepisy dotyczą­ce budownictwa na terenach górni­czych (zamieszczone w różnych, wie­lokrotnie nowelizowanych ustawach i rozporządzeniach) są niefunkcjonal­ne. Geneza wielu z nich sięga czasów prymatu górnictwa oraz panującego wówczas poglądu, że wszystkie te­reny górnicze, niezależnie od rodzaju i intensywności wpływów górniczych, są przydatne do zabudowy.

Otóż nie wszystkie tereny górnicze są przydatne do zabudowy. Nie­przydatne do zabudowy są tereny przewidywane do zalania. Czasowo nieprzydatne do zabudowy są tereny zagrożone występowaniem bardzo dużych obniżeń, deformacji niecią­głych, deformacji ciągłych o wysokich wskaźnikach, wysokoenergetycznych wstrząsów górniczych oraz okresowo podtapiane. Nie powinno się obciążać inwestorów (i zakłady górnicze) wy­sokimi kosztami zabezpieczeń oraz narażać użytkowników na nieprzewidywane uciążliwości i utrudnienia, związane z użytkowaniem i remon­towaniem uszkodzonych i odkształconych obiektów, oraz na kłopoty w przypadku konieczności ich przed­wczesnego wyłączenia z użytkowania. Tereny te mogą się stać przydatne do zabudowy wówczas, gdy dalsze wpływy eksploatacji górniczej (obniże­nia, deformacje, wstrząsy górnicze) będą już mniejsze lub gdy zagrożenia podtapianiem i występowaniem defor­macji nieciągłych zostaną usunięte. Pozostałe tereny górnicze mogą być brane pod uwagę jako przydatne do zabudowy.

Organy administracji terenowej po­winny udzielać zainteresowanym in­westorom wszelkich informacji o pro­wadzonej lub planowanej eksploatacji górniczej i przewidywanych wpływach tej eksploatacji na powierzchnię. In­formacje powinny być aktualne, czy­telne, zrozumiałe dla inwestorów i na tyle szczegółowe, aby na ich podsta­wie mogli ocenić, czy rozpatrywane tereny, pomimo tych negatywnych wpływów, będą się nadawały do reali­zacji zamierzonych przez nich inwe­stycji.

Kluczowe znaczenie ma prognoza wpływów eksploatacji górniczej na powierzchnię parceli lub trasę inwe­stycji. Inwestor powinien otrzymać prognozę wraz z decyzją o warun­kach zabudowy lub decyzją o loka­lizacji inwestycji celu publicznego. Prognoza powinna określać przede wszystkim przewidywany przebieg procesu obniżeń, przemieszczeń, na­chyleń i ciągłych deformacji terenu w czasie od daty jej opracowania aż do końca okresu obowiązywania kon­cesji (rys.).

Treść prognozy powinna być dosto­sowana do rodzaju i wielkości obiek­tu oraz charakteru i intensywności wpływów eksploatacji górniczej na powierzchnię. Bardzo ważny jest okres projektowania i budowy obiek­tu. Prognoza musi określać, kiedy w tym okresie teren parceli lub trasy inwestycji będzie górniczo uspokojony (pozwalający na wyznaczenie obiektu w terenie i prowadzenie robót budow­lanych). W przypadku przebudowy, nadbudowy lub rozbudowy istniejącego obiektu, który podlegał już wpły­wom eksploatacji górniczej, prognoza powinna być poszerzona o informacje na temat dotychczasowych wpływów eksploatacji górniczej. W przypadku eksploatacji planowanej po okresie koncesyjnym prognoza powinna odno­sić się także do możliwych niekorzyst­nych wpływów tej eksploatacji.

Zasady sporządzania prognoz dla te­renów górniczych poszczególnych ko­palin powinny być wypracowane przez jednostki nadzoru górniczego i budow­lanego we współpracy z resortowymi jednostkami naukowo-badawczymi. Prognoza powinna, dla większości obiektów, stanowić podstawę do wyznaczenia optymalnego terminu rozpoczęcia i czasu realizacji inwe­stycji, ustalenia danych wejściowych do projektowania oraz opracowania harmonogramu robót budowlanych i wytycznych użytkowania obiektu w dostosowaniu do przewidywanego przebiegu procesu deformacji terenu. Ekspertyzy górnicze byłyby potrzeb­ne tylko wyjątkowo. Dopiero wówczas można oczekiwać, że obiekty budowla­ne będą spełniać podstawowe wyma­gania w zakresie bezpieczeństwa [9]. Uporządkowanie przepisów doty­czących budownictwa na terenach górniczych wymaga skrupulatnego przejrzenia, poprawienia i uzupełnie­nia oraz uzgodnienia i skoordynowa­nia wielu ustaw (i związanych z nimi rozporządzeń, instrukcji i norm), po­czynając od ustawy – Prawo ochro­ny środowiska i ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, nie wyłączając ustawy o samorządzie zawodowym architektów i inżynierów budownictwa. Prawo budowlane nie może pomijać terenów górniczych. Prawnego uregulowania wymagają przede wszystkim sprawy oceny od­porności istniejących obiektów bu­dowlanych na wpływy eksploatacji górniczej oraz czasowego niespełniania wymagań dotyczących bezpie­czeństwa konstrukcji.

Wprowadzenie proponowanych zmian i uzupełnień powinno się przyczynić do stopniowej poprawy bezpieczeństwa i komfortu użytkowania obiektów budowlanych na terenach górniczych oraz znacznego ograniczenia rozmia­ru szkód górniczych i nakładów na ich usuwanie.

Korzystnie byłoby, gdyby z inicjatywą legislacyjną w tej sprawie wystąpiły wspólnie izby samorządu zawodowe­go architektów oraz inżynierów bu­downictwa.

dr inż. Rudolf Mokrosz

Literatura

1. Budownictwo na terenach górniczych – planowanie, projektowanie, realizacja i utrzymanie obiektów,materiały kon­ferencji technicznej, ŚlOIIB i PZITB O/

Katowice 2005.

2. Instrukcja nr 364, Wymagania technicz­ne dla obiektów budowlanych wznoszo­nych na terenach górniczych, Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa 2007.

3. M. Kawulok, Ocena przydatności tere­nów górniczych do zabudowy, Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa 2013.

4. Ochrona powierzchni przed szkoda­mi górniczymi, praca zbiorowa, Wyd. Śląsk, 1980.

5. Ochrona obiektów budowlanych na te­renach górniczych, praca zbiorowa, GIG Katowice 1997.

6. Ustawa z 2001 r. – Prawo ochrony śro­dowiska (z późn. zm.).

7. Ustawa z 2003 r. o planowaniu i zago­spodarowaniu przestrzennym (z późn. zm.).

8. Ustawa z 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (z późn. zm.).

9. Ustawa z 1994 r. – Prawo budowlane (z późn. zm.).

10. Rozporządzenie Ministra Infrastruk­tury z 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowia­dać budynki i ich usytuowanie (z późn. zm.).

11. M. Wiland, Nowe prawo geologiczne i górnicze a planowanie przestrzenne w gminach,Zeszyty Naukowe Instytu­tu Gospodarki Surowcami Mineralny­mi i Energią Polskiej Akademii Nauk nr 83, 2012.